Ysgolion bychain Gwynedd - papur trafod CYMUNED ac ati

[Wyn Hobson]

Ar lefel athronyddol, mae’r cysyniad o gryfhau cyfoeth cymdeithasol yn y fath fodd yn ddiddorol. Ond ni fyddai’n cynnig unrhyw gysur i gymuned oedd yn methu â chadw ei hysgol ar agor oherwydd nad oedd ganddi’r adnoddau ariannol i gyfrannu hyd byth at gynhaliaeth yr ysgol yn y modd a amlinellir yn y papur trafod.

A derbyn y ddadl fod cael addysg yn ei ch/gymuned ei hun yn fantais addysgol i blentyn, fe welir mai’r egwyddor sy'n sail i gynigion 17 a 22 yw y dylai rhieni sydd â'r adnoddau ariannol i wneud hynny allu prynu mantais addysgol i’w plant. Yr un egwyddor sy’n cael ei defnyddio i gyfiawnhau bodolaeth ysgolion preifat ac ysgolion bonedd, a'r anghyfartaleddau cymdeithasol y mae'r rheiny'n deillio arnynt. Does dim llawer o gefnogaeth i hynny yn y Gymru Gymraeg.

[BOT]

Beth sy'n amlwg ddim wedi ei ystyried ydi gwir gost ysgolion llai, pentrefol. Tra mae cost y pen yn weddol uchel mae cyfanswm y gost i gymdeithas yn fach.
hy.
Yn ol ymchwil yn yr UDA mae $1 o fuddsoddiad i addysg ysgol 'fach' yn talu rhwn $9 a $14 yn ol.
Mae'r ymchwil wedi ystyried pethau fel arbedion cymdeithasol mewn pentrefi o'i gymharu a thref - delio gyda gangiau, cyffuriau, graffiti, ymddygiad anghymdeithasol, cost gwasanaethau cymdeithasol, tor teulu ac ati.
Maent hefyd wedi ystyried canlyniadau addysgol y plant sydd yn aml yn gweud yn well mewn ysgol llai, mwy yn mynd i goleg neu brifysgol ac yn y diwedd yn talu mwy o drethi.

Mae'n bryd i Gwynedd ystyried y darlun mawr, mae ysgolion yn colli plant am fod cartrefi i rieni ifanc mor ddrud i'w prynu. Oes rhywun wedi sylwi ar y nifer o garafanau static o gwmpas Pen Llyn yn ddiweddar? Maent yn 'gartref' i nifer o gyplau lleol a gyda'r ansicrwydd o gael to parhaol dros eu pennau yn aros cyn dechrau teulu.

[sian]

Ddim i'w wneud yn uniongyrchol â phapur Cymuned - ond mae sesiwn i drafod dyfodol ysgolion bach yng Ngwyl y Gelli eleni, dydd Iau 22 Mai dw i'n meddwl:
7.30PM, FREE BUT TICKETED
The Schools Crisis and After The Golden Valley in Herefordshire has just survived an attempt to ‘rationalise’ its schools network. Can village life survive at all in the
C21st? How vital is education to its future? Headmaster Chris Barker hosts a debate to launch a new magazine: How Gold is Our Valley.
All welcome.

[Aran]

Ar lefel athronyddol, mae’r cysyniad o gryfhau cyfoeth cymdeithasol yn y fath fodd yn ddiddorol. Ond ni fyddai’n cynnig unrhyw gysur i gymuned oedd yn methu â chadw ei hysgol ar agor oherwydd nad oedd ganddi’r adnoddau ariannol i gyfrannu hyd byth at gynhaliaeth yr ysgol yn y modd a amlinellir yn y papur trafod.

A derbyn y ddadl fod cael addysg yn ei ch/gymuned ei hun yn fantais addysgol i blentyn, fe welir mai’r egwyddor sy'n sail i gynigion 17 a 22 yw y dylai rhieni sydd â'r adnoddau ariannol i wneud hynny allu prynu mantais addysgol i’w plant. Yr un egwyddor sy’n cael ei defnyddio i gyfiawnhau bodolaeth ysgolion preifat ac ysgolion bonedd, a'r anghyfartaleddau cymdeithasol y mae'r rheiny'n deillio arnynt. Does dim llawer o gefnogaeth i hynny yn y Gymru Gymraeg.

Mae'n ddrwg gen i am beidio ag ateb hyn ynghynt - heb fod ar y Maes.

Amcan y syniadaeth sydd yn y papur trafod ydy i weld ffordd ymlaen sydd ddim yn gwneud i unrhyw gymuned ddibynnu yn gyfan gwbl ar y cyngor sir, nac ychwaeth ar drigolion lleol cefnog.

Dydy cynnig 17 ddim yn cyfeirio at gyfraniad ariannol, ond at gyfraniad ar ran llafur. Yn hynny o beth, mae'r fantais sydd i bobl gefnog yn dra wahanol!

Mae cynnig 22 yn cyfeirio at gyfraniad ariannol, ond nid yw cyfraniad o'r fath o fewn cyrraedd cymunedau cefnog yn unig. Prin iawn ydy'r cymunedau sydd ddim eisoes yn codi pres sylweddol ar gyfer gwahanol gweithgareddau lleol mewn un ffordd neu'i gilydd.

Mae angen mesur dull sydd yn galluogi cymunedau i gadw eu hysgolion yn agored yn erbyn y dewis arall, sef fod yr ysgolion yn cau - nid yn erbyn y posiblrwydd y byddai'n galluogi cymunedau cefnog i wella eu hysgolion yn fwy byth. Y gwir ydy, mae eisoes cryn wahaniaeth ar ran faint mae rhieni yn cyfrannu i ysgolion gwahanol, boed ar ran amser, llafur neu arian - mae ysgolion mewn cymunedau gyda mwy o arian eisoes yn elwa o hynny, mae ysgolion mewn cymunedau lle mae rhieni yn teimlo'n gryf am gyfrannu at waith a gweithredoedd eu hysgolion eisoes yn elwa o hynny. Nid oes modd newid hynny.

Ond mae modd sicrhau bod unrhyw gymuned sydd yn wynebu colli ysgol gyda dewisiadau amgen - ffyrdd i gadw'r ysgol yn agored doed a ddelo, a ffyrdd i bwyso ar y cyngor sir i ail-feddwl.

[Cardi Bach]

Rhaid dweud fod y papur trafod yma wirioneddol yn un cyffrous, a bron y gellir dweud 'chwyldroadol', yn edrych ar ddyfodol cymunedau y tu hwnt i economeg ac mewn modd cwbl, gwbl Gymreig.

Fel y dywed Aran, mae ysgolion eisioes yn gorfod codi arian yn eu cymunedau trwy amryw ffyrdd, felly mae cyhuddo'r ddogfen o roi mantais i gymunedau lled gefnog yn anheg. Ceisio edrych ar berthynas cymuned a'i hysgol (ac yn wir gwasanaethau hanfodol cymdeithasol eraill) mewn ffordd gwahanol y mae'r papur yn wneud. Os yw cymunedau Cymraeg ei hiaith, a Chymreig am oroesi yn y byd unffurf Eingl Americanaidd mae'n rhaid i ni edrych ar atebion eraill , a phwy rai gwell na rhai cynhenid Gymreig?

Yn anffodus mae popeth yn ein byd ni heddiw yn cael ei fesur mewn gwerth arianol.

Yn bersonol rwy'n methu derbyn dadleuon sydd yn dweud fod yna 'lefydd gwag' mewn ysgol, ac felly ei fod yn fwy costus i redeg yr ysgol. ydw, rwy'n deall y rhesymeg economaidd y tu ol i'r ddadl, ond ai gwerth arian sydd yn penderfynu gwerth addysg, a gwerth dyfodol ein plant? Gall 'lle gwag' ddim bodoli os yw rhywun yn gofyn 'beth yw gwerth yr ysgol hon i'r gymuned?' Beth oedd pwrpas gwreiddiol sefydlu ac adeiladu mannau dysg? Rhaid mynd yn ol at yr egwyddorion sylfaenol. O wneud hynny, ac o edrych ar addysg, a gwasanaethau cymdeithasol eraill, trwy ystryried egwyddorion craidd cymunedol, yna mae papur Cymuned iw groesawi, a gobeithio y gwneith fagu ar drafodaeth a datblygiadau adeiladol a gwerth cymdeithasol o bwys.

[Wyn Hobson]

Prin iawn ydy'r cymunedau sydd ddim eisoes yn codi pres sylweddol ar gyfer gwahanol weithgareddau lleol mewn rhyw ffordd neu'i gilydd.
…
Y gwir ydy, mae eisoes cryn wahaniaeth o ran faint mae rhieni’n cyfrannu at wahanol ysgolion, boed o ran amser, llafur neu arian — mae ysgolion mewn cymunedau sydd â mwy o arian eisoes yn elwa o hynny, mae ysgolion mewn cymunedau lle mae rhieni yn teimlo'n gryf am gyfrannu at waith a gweithredoedd eu hysgolion eisoes yn elwa o hynny. Nid oes modd newid hynny.

Digon gwir. Enghraifft yw hyn, yn y bôn, o’r ffaith nad yw cyfartaledd deilliant (equality of outcome) yn bosibl: hyd yn oed o gychwyn o sefyllfa o gyfle dechreuol cyfartal, mae deilliant unrhyw weithgarwch am amrywio yn ôl galluoedd cynhenid y rhai sy’n ymgymyd â’r gweithgarwch.

Buaswn yn awgrymu, fodd bynnag, fod sicrhau cyfle dechreuol cyfartal i bawb yn hanfodol i gyfiawnder cymdeithasol. O dderbyn sefyllfa lle mae manteision dechreuol cymuned benodol — o ran adnoddau ariannol, adnoddau amser ac adnoddau bôn braich — am greu deilliannau manteisiol i’r gymuned honno o’i chymharu â chymunedau llai breintiedig, mae egwyddor cyfle dechreuol cyfartal yn cael ei thanseilio.

Yn yr ystyr hwn, nid patrwm ar gyfer diogelu ysgolion gwledig yw’r Papur Trafod, ond patrwm ar gyfer diogelu rhai yn unig ohonynt.

[Aran]

Buaswn yn awgrymu, fodd bynnag, fod sicrhau cyfle dechreuol cyfartal i bawb yn hanfodol i gyfiawnder cymdeithasol. O dderbyn sefyllfa lle mae manteision dechreuol cymuned benodol — o ran adnoddau ariannol, adnoddau amser ac adnoddau bôn braich — am greu deilliannau manteisiol i’r gymuned honno o’i chymharu â chymunedau llai breintiedig, mae egwyddor cyfle dechreuol cyfartal yn cael ei thanseilio.

Mewn byd delfrydol, byddwn i'n cytuno'n llwyr efo hyn. Ond yn y byd sydd ohoni, dw i ddim yn credu bod cyfle dechreuol cyfartal ar gael i bawb fel y mae - dim o bell ffordd. Dw i'n credu bod ni'n gweld hyn o'n cwmpas ym mhob man - ac i anelu at gyfartaledd, rhaid gychwyn yn rhywle. Yn yr achos hwn, dw i'n credu bod y cam cyntaf yn fater o geisio sicrhau bod pob plentyn yn medru mynychu ysgol gynradd yn ei ch/gymuned ei hun.

Yn yr ystyr hwn, nid patrwm ar gyfer diogelu ysgolion gwledig yw’r Papur Trafod, ond patrwm ar gyfer diogelu rhai yn unig ohonynt.

I hyn fod yn wir (neu i mi gredu fod o'n wir, beth bynnag!), byddai rhaid am enghreifftiau o gymunedau na fyddai'n medru cynnal ysgol o dan y patrwm awgrymwyd uchod. Gan roedd mwyafrif helaeth ein cymunedau yn medru cynnal ysgol o dan drefn debyg iawn i hyn canrif a hanner yn ôl, dwi'n credu y byddai'r mwyafrif helaeth yn medru gwneud yr un peth heddiw.

[Wyn Hobson]

Aran a ddywedodd:

I hyn fod yn wir, byddai angen enghreifftiau o gymunedau na fuasai'n gallu cynnal ysgol o dan y patrwm a awgrymwyd uchod.

Ar drothwy dirwasgiad, ac mewn sefyllfa lle mae cyfartaledd incwm mewn ardaloedd gwledig yng Nghymru gryn dipyn yn is na'r cyfartaledd Prydeinig cyffredinol, buaswn yn tybio na fyddai rhestr o enghreifftiau o'r fath yn anodd ei llunio.


Aran a ddywedodd:

Gan fod mwyafrif helaeth ein cymunedau wedi gallu cynnal ysgol o dan drefn debyg iawn i hyn ganrif a hanner yn ôl, dwi'n credu y byddai'r mwyafrif helaeth yn medru gwneud yr un peth heddiw.

Ganrif a hanner yn ôl, roedd y rhan fwyaf o ysgolion gwledydd Prydain yn cael eu cynnal naill ai gan yr eglwysi neu gan y wladwriaeth ganolog. Trosglwyddwyd rhan helaeth o'r gwaith i ddwylo'r cynghorau lleol newydd-anedig ym mlynyddoedd olaf y 19eg ganrif (sylwer ar y dyddiadau a ddangosir ar lawer o adeiladau hynaf ysgolion yng Nghymru heddiw).

Hynny yw, sefydliadau oedd yn ariannu addysg wledig, nid trigolion y cymunedau fel unigolion neu grwpiau o unigolion -- er bod rhai felly wedi gwneud cyfraniadau cyfyngedig yn y dyddiau cynnar o bosib.

Yn y bôn, yr un yw'r sefyllfa heddiw. Ystyrier natur aelodaeth cyrff llywodraethol ysgolion: ar wahân i gynrychiolwyr rhieni'r disgyblion cyfredol (ychydig iawn o rieni sy'n parhau yn y rôl unwaith bod eu plant wedi gadael yr ysgol), mae'r rhan fwyaf o lywodraethwyr yn cynrychioli sefydliadau cyhoeddus neu wirfoddol, gan gynnwys y cynghorau lleol.

Mae hynny'n adlewyrchu agwedd bwysig ar realiti gweinyddiad addysg mewn unrhyw oes, sef mai dim ond sefydliadau gyda chyllidebau sylweddol sy'n gallu ariannu estyniadau, ychwanegiadau, adnewyddiadau, atgyweiriadau, a buddsoddiant mewn datblygiadau cwricwlaidd newydd, mewn modd sy'n trin gwahanol ysgolion yn gyson ac yn weddol gyfartal.


Un agwedd ar y sefyllfa bresennol sydd heb gael digon o sylw cyhoeddus yw'r gyfran o ddisgyblion mewn rhai ysgolion gwledig sy'n dod o gartrefi y tu allan i'r gymuned y mae'r ysgol wedi ei lleoli ynddi.

Effaith y rhyddid i ddewis ysgol a roddwyd i reini gan ddeddfau addysg cyfnod Thatcher yw hynny. Ond fe wn i am un achos lle mae ysgol wedi manteisio ar y drefn honno i sicrhau ei goroesiad. Mewn un o'r ysgolion gwledig a fu dan fygythiad yn ystod helynt mawr cynllun cau ysgolion Sir Ddinbych, rwy dair blynedd yn ôl, un o amryw o fesurau a fabwysiadwyd gan yr ymgyrchwyr lleol i wrthsefyll y bwriad i gau oedd darbwyllo rheini mewn tref cyfagos y buasai'n llesol i anfon eu plant i'r ysgol wledig i gael addysg 'wledig', Gymraeg.

Cymaint fu llwyddiant y ddadl hon (ymysg camau eraill) fel bod nifer y plant yn yr ysgol wedi codi o lai nag ugain i oddeutu hanner cant erbyn canol y llynedd.

Tybed oni fuasai strategaeth o'r fath yn un fwy cynhyrchiol (a llai ymrannol) i Cymuned ei hyrwyddo?

[Aran]

Mae'n ddrwg gen i, dim ond rwan dw i'n gweld hyn.

Ar drothwy dirwasgiad, ac mewn sefyllfa lle mae cyfartaledd incwm mewn ardaloedd gwledig yng Nghymru gryn dipyn yn is na'r cyfartaledd Prydeinig cyffredinol, buaswn yn tybio na fyddai rhestr o enghreifftiau o'r fath yn anodd ei llunio.

Mae'n taro fi bod hyn yn methu prif bwynt ein papur trafod, sef nad oedd yr awgrymiadau yn dibynnu ar incwm y trigolion - dim ond pwynt 22 sydd yn cyfeirio at unrhyw fath o gyfraniad ariannol. Mae'r pwyntiau eraill i gyd yn fater o gydweithio, rhywbeth daw yn bwysicach byth mewn tirwasgiad difrifol.

Ganrif a hanner yn ôl, roedd y rhan fwyaf o ysgolion gwledydd Prydain yn cael eu cynnal naill ai gan yr eglwysi neu gan y wladwriaeth ganolog. Trosglwyddwyd rhan helaeth o'r gwaith i ddwylo'r cynghorau lleol newydd-anedig ym mlynyddoedd olaf y 19eg ganrif (sylwer ar y dyddiadau a ddangosir ar lawer o adeiladau hynaf ysgolion yng Nghymru heddiw).

Hynny yw, sefydliadau oedd yn ariannu addysg wledig, nid trigolion y cymunedau fel unigolion neu grwpiau o unigolion -- er bod rhai felly wedi gwneud cyfraniadau cyfyngedig yn y dyddiau cynnar o bosib.

Byddai'n ddiddorol pe bae modd i rywun oedd yn arbenigo yn y maes hwn daflu goleuni ychwanegol ar hyn - ond fy nealltwriaeth i ydy bod llawer iawn o ysgolion 'sefydliadol' (yn enwedig y rhai dan ofal eglwysi) yn ddibynnol i raddfa helaeth iawn ar gasgliadau lleol. Sy'n gwneud synnwyr - lle mae'r sefydliad canolog sydd yn perchen ar arian dibendraw? Maent i gyd yn dibynnu yn y pen draw ar gyfraniadau oddi wrth y bobl, sydd yn arwain at benderfyniadau gall fod yn annifyr - fel dan ni'n gweld rwan, gyda mwy o dreth yn cael ei gasglu yn y trefi, ac awydd gynyddol i ganoli oherwydd hynny.

Dyna ein prif bwynt - mae dibynnu ar gyfraniadau pobl eraill yn rhywbeth gall arwain at dranc unrhyw gymuned.

Un agwedd ar y sefyllfa bresennol sydd heb gael digon o sylw cyhoeddus yw'r gyfran o ddisgyblion mewn rhai ysgolion gwledig sy'n dod o gartrefi y tu allan i'r gymuned y mae'r ysgol wedi ei lleoli ynddi.

Effaith y rhyddid i ddewis ysgol a roddwyd i reini gan ddeddfau addysg cyfnod Thatcher yw hynny. Ond fe wn i am un achos lle mae ysgol wedi manteisio ar y drefn honno i sicrhau ei goroesiad. Mewn un o'r ysgolion gwledig a fu dan fygythiad yn ystod helynt mawr cynllun cau ysgolion Sir Ddinbych, rwy dair blynedd yn ôl, un o amryw o fesurau a fabwysiadwyd gan yr ymgyrchwyr lleol i wrthsefyll y bwriad i gau oedd darbwyllo rheini mewn tref cyfagos y buasai'n llesol i anfon eu plant i'r ysgol wledig i gael addysg 'wledig', Gymraeg.

Cymaint fu llwyddiant y ddadl hon (ymysg camau eraill) fel bod nifer y plant yn yr ysgol wedi codi o lai nag ugain i oddeutu hanner cant erbyn canol y llynedd.

Tybed oni fuasai strategaeth o'r fath yn un fwy cynhyrchiol (a llai ymrannol) i Cymuned ei hyrwyddo?

Mae hyn yn bwynt diddorol, ond dydw i ddim yn ei weld yn llai ymrannol - i'r gwrthwyneb, mae bron yn fodd i hyrwyddo cystadlu rhwng ysgolion Saesneg ac ysgolion Cymraeg. Efallai byddai canlyniadau diddorol yn hynny o beth! Ond ar ddiwedd y dydd, byddai'n dal i fod yn fater o gystadlu am adnoddau'r llywodraeth, yn hytrach na chwilio am ffyrdd i sefyll yn annibynnol.

A chyda'r dirwasgiad yn carlamu yn ei blaen, prinnach a phrinnach aiff adnoddau'r Llywodraeth - felly bydd dal i feddwl mewn termau arian y wladwriaeth yn unig yn beryglus iawn.

Mae angen ymwrthod â'r syniad bod un ffordd yn unig sydd i fesur cyfoeth, ac edyrch yn ofalus (ac ar frys) am ffyrdd i gydweithio i gynnal y pethau sydd yn bwysig i ni beth bynnag a ddaw.