Cwm Cynon: Hen Gapel dan Beryg

[Aled]

Y mae un o gapeli Cymraeg hynaf cwm Cynon dan beryg gan ddatblygwyr preifat. Fel pob capel yng Nghymru mae capel Nebo yn Hirwaun, Aberdâr, mewn cyflwr gwael, ond er i’r adeilad rhestredig dderbyn cynigion am grantiau enfawr gan fudiadau megis y loteri y mae ymddiriedolaeth y capel yn gwrthod eu derbyn.

Y mae dyddiad y gwasanaeth olaf wedi'i gadw'n gyfrinach ymysg aelodau'r ymddiriedolaeth... dydy'r gynulleidfa fechan hyd yn oed heb gael wybod! Ond er hynny mae unigolion hunanol bellach wedi dewis elwa o'r dirywiad trwy dynnu llechu’r to a’r llwybrau.

Medd rhai mai’r bwriad ar ôl gwerthu Nebo a’i fynwent yw symud y gwasanaethau i adeilad cyfagos ac ail-fuddsoddi’r arian a enillir. A fyddai’n ddrwgdybiaeth deg feddwl y bydd rhywrai sydd ynghlwm â’r penderfyniad hwn yn elwa’n ariannol yn y pendraw? Yn amlwg ni all capeli ddenu cymaint o bobl bellach, ond a ydy hynny’n rhoi caniatâd i grŵp bach o bobl wrthod cenedlaethau’r dyfodol rhag etifeddu adeilad nad ydyw ond yn ddiwylliannol bwysig ond yn ieithyddol bwysig hefyd?

[S.W.]

Y mae un o gapeli Cymraeg hynaf cwm Cynon dan beryg gan ddatblygwyr preifat. Fel pob capel yng Nghymru mae capel Nebo yn Hirwaun, Aberdâr, mewn cyflwr gwael, ond er i’r adeilad rhestredig dderbyn cynigion am grantiau enfawr gan fudiadau megis y loteri y mae ymddiriedolaeth y capel yn gwrthod eu derbyn.

Y mae dyddiad y gwasanaeth olaf wedi'i gadw'n gyfrinach ymysg aelodau'r ymddiriedolaeth... dydy'r gynulleidfa fechan hyd yn oed heb gael wybod! Ond er hynny mae unigolion hunanol bellach wedi dewis elwa o'r dirywiad trwy dynnu llechu’r to a’r llwybrau.

Medd rhai mai’r bwriad ar ôl gwerthu Nebo a’i fynwent yw symud y gwasanaethau i adeilad cyfagos ac ail-fuddsoddi’r arian a enillir. A fyddai’n ddrwgdybiaeth deg feddwl y bydd rhywrai sydd ynghlwm â’r penderfyniad hwn yn elwa’n ariannol yn y pendraw? Yn amlwg ni all capeli ddenu cymaint o bobl bellach, ond a ydy hynny’n rhoi caniatâd i grŵp bach o bobl wrthod cenedlaethau’r dyfodol rhag etifeddu adeilad nad ydyw ond yn ddiwylliannol bwysig ond yn ieithyddol bwysig hefyd?

Mae hwn yn stori trist iawn.

Dwi'n teimlo'n gryf bod yn rhaid i ni fel y Cymry neud mwy i amddiffyn yn rhan pwysig iawn i'n treftadaeth sef y Capeli Cymraeg.

Dwi'n dallt na allwn ni amddiffyn pob hen gapel rhag datblygiadau. Yn y pendraw dydy pobl ddim yn mynd i gapeli dim mwy a dwi'm yn gweld hynny'n newid tra bod costau eu cynnal yn mynd yn uwch ac yn uwch.

Ond, mae'n rhaid i ni o leiaf edrych os gallwn ni wneud rhywbeth allan o'r adeiladau hanesyddol hyn cyn edrych ar eu tynnu i lawr fel arall bydd mwy a mwy o'n hanes yn diflannu am byth. Mae'r capeli newydd sy'n cael eu codi yn hyll ofnadwy dwi'n credu. Dwi'n hoffi be mae nhw wedi ei wneud a un o hen gapeli Brithdir - mae nhw di troi o'n feithrinfa gan olygu bod y gymuned yn gallu parhau iw ddefnyddio.

[sian]

Mae hwn yn fater cymhleth a sensitif iawn.
Sgen i ddim amser i'w drafod yn fanwl ond mae sawl agwedd i'w hystyried.

Beth wyt ti'n meddwl wrth "ymddiriedolaeth y capel"? Ai'r ymddiriedolwyr - trustees - aelodau fel rheol sy'n gyfrifol am yr adeiladau?

Swn i ddim yn meddwl bod modd i neb elwa'n ariannol - mae gan y Comisiynwyr Elusennau (Charity Commissioners) reolau caeth am bethau fel hyn.

Rhyfedd iawn, os yw hwn yn un o gapeli hyna Cwm Cynon nad yw Cadw wedi slapo gorchymyn arno fe. Maen nhw'n gwneud hynny'n aml iawn gan olygu nad oes modd newid capeli o gwbl er nad ydyn nhw'n aml yn addas at eu diben heddiw. Ar un wedd, dw i'n meddwl y byswn i'n falch tysen ni'n cael tynnu ein capel ni i lawr a chodi rhywbeth mwy addas yn ei le ond chawn ni ddim.
(Er hynny, ti'n iawn SW mae capeli modern yn eithriadol o hyll ar y cyfan).

Ydi 'cenedlaethau'r dyfodol' eisiau etifeddu hen adeilad sy'n mynd i lyncu arian i'w gadw ac sy'n anaddas ar gyfer unrhyw ddiben ymarferol. Swn i'n teimlo'n euog yn gadael yr horwth capel sydd gennym ni i 'mhlant a phlant fy mhlant fel maen melin am eu gyddfau.

Cofia, yn aml, mae 'cynulleidfa fechan' yn dymuno cau capel ac ymuno â chynulleidfa arall ond unwaith mae sôn am hynny mae aelodau nad ydyn nhw byth yn dod yn agos i'r oedfaon arferol yn codi mewn storm o brotest gan wneud iddyn nhw deimlo'n euog.

Dw i'n deall bod rhai enwadau ac eglwysi'n gwrthod derbyn grantiau oddi wrth y Loteri ar egwyddor. Mater iddyn nhw yw hynny.

Mewn rhai achosion mae'r gymuned leol wedi dod at ei gilydd i brynu hen gapeli a'u troi'n ganolfannau cymuned/canolfannau treftadaeth ac ati. Bosib fyddai modd elwa ar y grantiau felly.

Os yw'r adeilad mewn 'cyflwr gwael' a'r gynulleidfa'n fach - rhaid meddwl beth yw'r ffordd orau o ddefnyddio arian. Wedi'r cyfan, does dim dwywaith nad oes gormod o gapeli yng nghymoedd y de at ddibenion addoli.

[S.W.]

Os yw'r adeilad mewn 'cyflwr gwael' a'r gynulleidfa'n fach - rhaid meddwl beth yw'r ffordd orau o ddefnyddio arian. Wedi'r cyfan, does dim dwywaith nad oes gormod o gapeli yng nghymoedd y de at ddibenion addoli.

Cytuno a hyn. Yr hyn dwi'n ei gredu ydy y dylid edrych ar ol i#r capel ddod i ben fel addoldy ar os a sut gellir trosglwyddo'r defnydd o'r capel i dibenion mwy Cymunedol ond sy'n ymwneud a'r Gymraeg. Wedi'r cyfan, yn ogystal a bod yn ganolfanau crefyddol, mae'r capeli hefyd wedi bod yn ganolfannau iaith hefyd. Felly, os oes modd troi capel gwag yn dyweder Neuadd Aelwyd, Canolfan Iaith, Meithrinfa Gymraeg, Theatr Gymraeg ac ati yna mae'r capel yn parhau i wneud rhywbeth y mae hi wedi ei wneud yn llwyddianus ers canrifoedd - sef bod yn ganolfan ble mae'r iaith Gymraeg wedi ffynnu.

O ran pwynt Aled ynglyn a ymddiriedolwyr y capel, dwi'n credu mae'n Capel Annibynwyr ydy'r capel dan sylw. Er ddim yn aelod o Gapel Annibynwyr fy hun dwi'n credu bod gan y rhai criw bychan o ymddiriedolwyr sy'n gyfrifol am redeg y lle.

[Sir Richard de Fromage]

Os mai Methodistiaid ydyn nhw, dwi'n synnu dim. Mae nhw'n gwerthu capeli lefft, reit and sentar, i ddatblygwyr a mewnfudwyr. Cwilidd iddyn nhw.

[S.W.]

Digon posib. Corff Seisnig ydy'r Eglwys Fethodistaidd - eu pencadlys ym Manceinion dwi'n credu. Mae nhw newydd chwalu capel a mynwent methodistaidd ym mhentre Coedpoeth ger Wrecsam yn ddiweddar i godi fflatiau. Dyn lleol sy'n neud y gwaith ac yn berchen y tir, ond mae'n drist gweld treftadaeth pentref yn cael ei chwalu.

[Dafydd Iwanynyglaw]

Os mai Methodistiaid ydyn nhw, dwi'n synnu dim. Mae nhw'n gwerthu capeli lefft, reit and sentar, i ddatblygwyr a mewnfudwyr. Cwilidd iddyn nhw.

O'r hyn dwi'n ddeallt, amcan strategaeth y Methodistiaid Calfinaidd ydi ceisio uno achosion i greu unedau all fforddio cario mlaen, tra'n gweithio gyda cymdeithasau tai i ddatblygu'r tir.

Wrth gwrs, os ydi pobol isio gweld y capeli ma'n parhau, efallai y dyla nhw roi eu dwylio yn ei pocedi ac - sioc, horyr - mynychu'r llefydd o bryd i'w gilydd. Doedd y bobol a gwynodd am ddymchwel capel coffa Howel Harries yn Nhrefeca - nad oedd yn saff ac efo ryw £100,000 werth o waith ei angen ac oedd yn gaban hull o le - ddim wedi mynd ar gyfyl y lle ers degawdau.

[S.W.]

Cytuno a thi Dafyddiwanynyglaw, mae cyfrifoldeb arnom os am gadw'r capeli ma fel capeli.

Ond, dwi hefyd yn credu bod angen rhywfath o weledigaeth ehangach pan mae capeli yn cau. Wrth reswm ni ellir (ac i raddau ni ddylid) trio cadw pob capel sy'n bodoli. Ond, os oes cyfle i drosglwyddo hen gapeli i berchnogaeth cymunedol yna dylid ymdrechu i wneud hynny.

[Rhys]

Dwiddi yn ddallt y dalldins hefo pethau fel hyn, ond mae ambell gapel wedi'w werthu yn Nyffryn Clwyd yn ddiweddar ac mae 60/70%+ o'r arian yn mynd at rhyw 'Henaduriaeth' yng Nghaerdydd. Be yn union yndi'r henaduriaeth yma a be mae nahw wneud â'r holl bres wedyn?

[Dafydd Iwanynyglaw]

Rhan o'r Presbyteriaid ydi henaduriaethau - mae o'n gweithio fel hyn:

1. Mae'r EBC yn cael ei rhedeg yn ganolog o Gaerdydd - mae ei pholisi o dan oruchwiliaeth y Gymanfa Gyffredinol, ac y mae'r gwaith o ddydd i ddydd yn cael ei gynnal gan Ysgrifennydd Cyffredinol (helo Ifan os wyt ti'n darllen).

2. O dan y Gym Gyff mae tair Sasiwn - y Gogledd, y De a'r Dwyrain (sydd yn cynnwys yr holl achosion Saesneg eu hiaith yng Nghymru a'r holl achosion EBC yn Lloegr, p'run bynnag eu hiaith).

3. Oddi fewn i'r Sasiynnau mae nifer o Henduriaethau. E.e. mae'n nhad ar hyn o bryd yn Henaduriaeth De Sir Gaerfyrddin. Mae na ad-drefniant ar y gweill ar hyn o bryd i glymu henaduriaethau at ei gilydd - e.e. cyfuno De a Gogledd Sir Gar i wneud un henaduriaeth.

4. Ac wedyn down at yr achosion unigol lleol.

Dwi'n meddwl mai ar lefel yr Henaduriaeth y mae tir yn cael ei ddal - yn wahanol i'r Annibynwyr (lle mae'r achos lleol yn berchennog ar yr adeilad), y mae'r capeli mewn henaduriaeth yn perthyn i'r henaduriaeth honno, sydd efo oblygiadau i gyfrannu at yr eglwys yn ganolog.

Mae unrhyw bres a wneir o'r gwerthu yn mynd at waith yr eglwys - talu gweithwyr (gweinidogion a lleugwyr), cynnal pensiynnau cyn-weinidogion, cynnal y canolfannau megis Bala a Thresaith (canolfanau ieuenctid) a Threfeca (canolfan preswyl a hyfforddiant), prosiectau fel y gwaith yn Morfa, Caernarfon (helo Mererid os wyt ti'n darllen), cyfrannu at brosiectau megis Caneuon Ffydd a'r Beibl Cymraeg a'r Cyngor Cennad Byd-Eang. Mae na lot i'w wneud, a lot i'w dalu amdano (ac am ryw reswm mae rhan fwyaf o'r bobl sy'n aelodau yn meddwl fod rhoi punt yr wythnos yn y plat yn mynd i dalu am hyn i gyd).