Iaith y Pictiaid?

[Seonaidh/Sioni]

Wel, rydw i wedi gwneud tipyn o ymchwil am iaith y Pictiaid. Does na ddim lot i'w gael. Y problem ydy nad oes llenyddiaeth yn yr iaith honno (neu yn yr ieithoedd hynny) ar gael - dim ond rhyw gerfiau ar feini, y rhan fwyaf ohonynt yn defnyddio Ogham.

Mae enwau Gaeleg i'w cael led-led yr Alban - ac mae enghreifftiau hefyd yn Lloegr a Chymru (tybed fod "Quantock Hills" yn tarddu o rywbeth fel "Ceann-cnoc" efallai - ac mae sawl afon "Esk", "Usk", "Axe", "Exe", "Wiske" ac yn y blaen sy'n edrych yn debyg iawn i'r gair "uisge", sy'n golygu "dwr" yn yr Aeleg). Hefyd, mae enwau Cymraeg - neu o leiaf Cymreigaidd - i'w gael led-led yr Alban, e.e. Strath Carron, Aberdeen, Aberdour, Penicuik, Glasgow, Strathpeffer ayb. Ond ni ddywed hyn ddim am natur iaith y Pictiaid: mae hen Frythoniaid Ystrad Clud/Manaw Gododdin wedi rheoli rhan fwyaf yr Alban ar un adeg - ac, wrth gwrs, hen Wyddelod Dalriada. Ond bu prydiau pan oedd yr amryw "Bictiaid" yn rheoli rhan fwyaf yr Alban hefyd.

Ymddengys i rai ysgolheigiau fod "Picteg" yn debyg i iaith Ystrad Clud/Gododdin. Mae Cynddeyrn (Esgob Ystrad Clud) wedi dweud fod y Pictiaid yn siarad iaith yn debyg i'w iaith ei hun. Pan ymwelodd Columcille a Brud (Brenin Pictiaid Inbhir Nis) bu rhaid iddo gael cyfieithydd. Ond mae'n ddigon posibl fod gan y Pictiaid fwy nag un iaith.

Be dw i'n feddwl? Mae'r enw "Argyll" yn hen iawn: yn ol y Gaeliaid, mae'n golygu "Earra Gaidheal" - "Gaeliaid y Dwyrain". Ond, fel y gwyddoch, mae Argyll yng ngorllewin yr Alban. Yn Llydaw ceit "Armor" ac "Arcoet", sef yr ardal wrth y mor a'r ardal wrth y goed. Efallai fod "Argyll" yn tarddu o "Ar-Gwyddel", yr ardal lle mae'r Gwyddelod yn byw. A chan fod Ystrad Clud yn agos iawn (hen brifddinas Alclud - Dùn Breatainn heddiw) credaf mai o "hen Gymraeg Ystrad Clud" y daw y gair "Argyll".

Ond i ddychweld at y Pictiaid: mae'n amlwg fod na lot o gyswllt rhwng Dalriada a Phictavia rhwng efallai 500 a 900 OC. Mae'n ddigon posibl fod rhan o'r Pictiaid ag iaith debyg i'r Aeleg - cyn i goron yr Alban yn syrthio i wyr Dalriada. Mae'n ddigon posibl hefyd fod rhan o'r Pictiaid ag iaith debyg i Gymraeg Iseldiroedd yr Alban o'r un rheswm. Ac mae'n bosib fod rhan o'r Pictiaid ag iaith (neu ieithoedd) yn holloll ar wahan. Hefyd, mae recordiau o bethau Picteg, e.e. enwau pobl a llefydd, sy'n ymddangos mewn ffurfiau Gaeleg a Chymreigaidd, e.e. "Fergus" a "Uurguist" (Gwrgest) "Eoghan" ac "Uuein" (Owain).

Ond dyma, efallai, syndod ichi. Beth mae "Stonehaven" yn golygu? Mae Stonehaven yn dref rhwng Aberdeen a Montrose - ac mae ei henw wedi bodoli mewn ffurf debyg i "Stonehaven" cyn i'r Saesneg gael ei harfer yn yr ardal. Dydy "Stonehaven" ddim yn golygu dim yn y Gymraeg, dim yn yr Aeleg ychwaith. Yn ol Ptolemi, bu'r ardal yno yn nwylo rhyw lwyth o'r enw "Taezali" neu "Taexali" tua 150 OC. Dydy hyn ddim yn edrych fel enw Brythoneg neu ynteu Oidelig i mi.

Mae'r Rhufeiniaid wedi siarad am "Picti et Caledonii" - sef Pictiaid a Chaled-ddynion. Efallai fod y "Caledonii" yn ddynion P-Gelteg (fel y Gododdin) oedd yn rheoli sawl llwyth "Pictaidd" nad oedden yn siarad Celteg o gwbl. Pwy a wyr?

[Positif80]

Diolch - ateb hynod o ddiddorol am ddiwylliant a iaith dw i ddim wedi clywed digon amdanynt yn y gorffennol. Two thumbs up!

[Ar odre'r Moelwyn]

Diddorol iawn, Seonaidh.

Ydach chi wedi darllen y llyfr ‘The lost language of the Picts’ gan W.A.Cummins? ISBN 1 874012 28 8

Yn fras, mae bron y cyfan o’r sylwebwyr hyd yn hyn yn cymryd fod yna rwyg clir wedi bod rhwng yr ieithoedd P-Geltaidd (fel y Gymraeg) a’r ieithog Q-Geltaidd (fel y Wyddeleg) ers cyn i’r ieithoedd hynny gyrraedd ynysoedd Prydain.

Damcaniaeth W A Cummings, ar ôl gwneud gryn dipyn o waith ymchwil ar yr hyn sydd ar ôl o hen iaith y Pictiaid, yw nad yw hynny’n wir, o bosibl. Mae o’n awgrymu fod y rhwyg yma wedi datblygu, yn raddol, hwyrach rhwng 0 AD a 500 AD, a felly y byddai’r hen dafodieithoedd Celtaidd rhwng yr Alban a Cymru yn toddi yn raddol i’w gilydd. Yn ôl y ddamcaniaeth yma, felly, nid oes rhaid categoreiddio’r Bicteg fel iaith P-Geltaidd yntau fel iaith Q-Geltaidd. Roedd yn perthyn i’r ddwy.

Fe fyddai’r ddamcaniaeth yma yn esbonio gryn dipyn o’r dirgelwch sydd wedi amgylchynu hen iaith y Pictiaid, sef:
• Sut mae esbonio enwau llefydd sy’n ymddangos yn Gymraeg yn yr Alban, megis Aberdeen, Pencuik a Glasgow (Glas-cae)?
• Sut mae esbonio geiriau sy’n debyg i rai Cymraeg, a sydd ddim yn debyg i rai Gwyddeleg, yn iaith Gaeleg yr Alban, fel monadh (mynydd), pioghaid (pioden) a preas (prysgoed)?
• Sut mae esbonio nad oes tystiolaeth archeolegol fod yna symudiad mawr o bobl wedi bod o Iwerddon i’r Alban tua 500 AD, hynny yw, digon i drawsblannu iaith Iwerddon i’r Alban.
• Yn bennaf, sut mae esbonio’r ffaith fod y Bicteg wedi diflannu mor sydyn ar ôl i Wyddelod Dal Riada gipio’r awenau a sefydlu teyrnas Alba – sef yr Alban – a hynny mewn cymdeithas oedd heb system addysg canolog neu wasanaeth sifil?

Yn fras, esboniad W A Cummings yw na fu farw y Bicteg erioed, ond bod ei siaradwyr wedi addasu i’r amgylchiadau gwleidyddol newydd trwy ddechrau galw eu hiaith yn ‘Gaidhlig’ yn hytrach na Phicteg. Tua’r un pryd, cofiwch, mi ddechreuodd yr hen Frythoniaid alw eu hunain yn ‘Gymry’ yn hytrach na ‘Brythoniaid’, er bod eu hiaith nhw yn dal mwy neu lai yr un fath.

Dwi’n meddwl fod y ffaith fod y Gymraeg a’r Gaeleg yn EDRYCH mor wahanol wedi argyhoeddi llawer o bobl nad yw’n bosib eu bod nhw’n perthyn mor agos i’w gilydd. Ond os edrychwch o dan y wyneb, mae yna lawer iawn sydd yn gyffredin rhyngddyn nhw. Mae’r enw ‘Loch Linnhe’ er enghraifft, yn perthyn i’r Gymraeg ‘Llyn’, tra bod yr enw ‘Llanllwchhaearn’ yn perthyn i’r gair Gaeleg ‘loch’. Fel rhywun sy’n digwydd siarad y ddwy iaith, mae rhaid i fi ddweud fy mod yn gweld y ddamcaniaeth yma fel un posibl iawn. Wrth gwrs bod Gaeleg yn Alban yn debyg iawn i Wyddeleg heddiw, ond does dim syndod, o gofio fod y ddwy iaith yn berthyn yn agos i’w gilydd, bod y ddwy wlad mor agos, a bod cysylltiad wedi parhau rhwng Iwerddon ac Ucheldiroedd yr Alban ar hyd y canrifoedd.

A’r hyn sy’n gyffrous am hyn, wrth gwrs, ydi’r ffaith ei fod yn awgrymu na fu farw iaith y Pictiaid erioed, ond ei bod hi’n dal yn fyw (os nad yn anhygoel o iach) ac yn cael ei siarad, fel Gaeleg yr Alban.

Ach feumaidh mi ràdh nach eil mi gad aithneachadh, a Sheonaidh!

[S.W.]

Diddorol dros ben

Mae'r enw "Argyll" yn hen iawn: yn ol y Gaeliaid, mae'n golygu "Earra Gaidheal" - "Gaeliaid y Dwyrain". Ond, fel y gwyddoch, mae Argyll yng ngorllewin yr Alban.

Gan dy fod wedi son am Dalriada (sef rhan helaeth o Argyll) fel "hen Wyddelod" dydy hi'm yn bosib dweud bod Gaeliaid y Dwyrain yn cyfeirio at y ffaith bod Argyll i'r Dwyrain o Iwerddon?

[Seonaidh/Sioni]

Mae'n wir, efallai, fod Argyll i'r dwyrain o Iwerddon - ond mae Caerdydd i'r dwyrain o Gaeredin! Mewn geiriau eraill, y gwahaniaeth mawr ydy fod Argyll i'r GOGLEDD o Iwerddon - pam na "Tuatha-Gàidheal" os felly?

Ar W.A. Cummings, nag ydw. Ond rydw i wedi clywed pethau o'r fath. Er enghraifft, mae ysgolhaig neu ddau ym Mhrifysgol Glasgau sy wedi dweud fod y prif wahaniaeth rhwng Gaeleg yr Alban a Gaeleg Iwerddon (Gwyddeleg) ydy fod swbstratwm o ran geiriau ac o ran gramadeg yn yr Aeleg sy'n nes at y Gymraeg.

Am y P a Q, wel, rydw i wedi meddwl yr un peth fy hun, sef, nad oedd gwahaniaeth pendant pryd daeth yr hen Geltiaid i Brydain. Ond 'does na ddim y fath beth ag iaith Geltaidd sy'n cynnwys P a Q - mae'n amhosibl. Daeth y P mewn geiriau fel "pen", "mab" (<- map) ayb o hen ffurf Q, e.e. "qenn", "maqi". Ond nid KW mo'r swn 'ma, ond math o K efo'r gwefusau'n ffurfio P. Nid oedd P yn yr heniaith o gwbl - wedi diflannu'n llwyr (Lladin: porta, Cymraeg: rhyd - P wedi diflannu; Lladin: pater, Gaeleg: athair - P wedi diflannu).

Efallai fod y "Pictiaid" yn siarad Albaneg - iaith Albania...wel, dw i ddim yn meddwl, ond mae'r enw yn ddiddorol. Ac os felly, wel, be dy "Albania" yn eu hiaith nhw? "Shqipnija" - efo P a Q! Maen nhw'n credu i'r Albanwyr heddiw ddisgyn o'r hen Illyriaid a drigai ychydig i'r gogledd o Albania/Kosovo heddiw, yn nes at yr Alpau (Albus Mons i'r Rhufeiniaid). Ac, wrth gwrs, dyma un o enwau mwyaf hynafol Prydain - Alba (neu Albion, yr Alban ayb.) Cyd-ddigwyddiad? Efallai.

Ymddengys i bobl Groeg Hen alw trigolion Prydain yn "Priteni" - ac hynny cyn Oed Crist. Ond rhaid cofio nad oes Q yn y Roeg: mae'r hen Q wedi troi'n T yn y Roeg (4 - tetra, 5 - penta: *kwatwar, *penqe I-E). Felly, petasen nhw'n clywed pobl yn dweud "qriteni", efo swn K a gwefusau P, basen nhw, efallai, yn clywed "priteni".

Digon am rwan.

[S.W.]

[quote]Mae'n wir, efallai, fod Argyll i'r dwyrain o Iwerddon - ond mae Caerdydd i'r dwyrain o Gaeredin! Mewn geiriau eraill, y gwahaniaeth mawr ydy fod Argyll i'r GOGLEDD o Iwerddon - pam na "Tuatha-Gàidheal" os felly?[/quote]

Wel go brin bod gan y Gaeliaid gwreiddiol gwmpawd ond i fod yn fanwl gywir mae rhannau o Argyll - y Mull of Kintyre, Campeltown ayyb i'r Dwyrain o Ogledd Iwerddon.

[Ar odre'r Moelwyn]

Seonaidh/Sioni a ddywedodd
Am y P a Q, wel, rydw i wedi meddwl yr un peth fy hun, sef, nad oedd gwahaniaeth pendant pryd daeth yr hen Geltiaid i Brydain. Ond 'does na ddim y fath beth ag iaith Geltaidd sy'n cynnwys P a Q - mae'n amhosibl. Daeth y P mewn geiriau fel "pen", "mab" (<- map) ayb o hen ffurf Q, e.e. "qenn", "maqi". Ond nid KW mo'r swn 'ma, ond math o K efo'r gwefusau'n ffurfio P. Nid oedd P yn yr heniaith o gwbl - wedi diflannu'n llwyr (Lladin: porta, Cymraeg: rhyd - P wedi diflannu; Lladin: pater, Gaeleg: athair - P wedi diflannu).

Dwi’n deall beth sydd gennych, Seoni, ond gellid dosbarthu tafodieithoedd Cymraeg gyfoes yn ‘Gymraeg-u’ (lle mae’r ‘u’ yn cael sŵn gogleddol) a ‘Chymraeg-i’ lle mae melyn a melin yn cael yr un sain. Ac mae’n wir, yn y bôn, fod siaradwyr y Gymraeg yn tueddi i ddefnyddio’r naill sain neu’r llall, a nid y ddau.

Ond nid yw hynny’n golygu fod yna ddwy dafodiaith yn Gymraeg sy’n gwbl wahanol i’w gilydd, a bod yna ffin cwbl clir rhyngddyn nhw. Er enghraifft, mae pobl Dolgellau, sy’n siarad Cymraeg ogleddol, yn defnyddio’r gair deheuol ‘llaeth’ yn hytrach na llefrith. Mae pobl gogledd Ceredigion sy’n siarad Cymraeg ddeheuol, yn defnyddio’r gair gogleddol ‘llwynog’ yn hytrach na chadno, yn ôl dwi’n deall. Ac mae pobl Wrecsam yn dweud ‘llyfre’ yn hytrach na ‘llyfra’, fel pobl y de. (Gweler Cymraeg, Cymrâg, Cymrêg. Cyflwyno’r tafodieithoedd gan Beth Thomas a Peter Wynn Thomas ISNB 0 948469 14 5)

Yn bersonol, dwi’n meddwl ei bod hi’n hollol bosib fod Gwlad y Pictiaid, tua amser y Rhufeiniaid, yn rhyw fath o barth trawsnewidiol rhwng tafodieithoedd P-Geltaidd i’r de, a rhai Q-Geltaidd i’r de-orllewin, sef Iwerddon. Ac ar ben hynny, mae’n bosibl fod yr union ffin yn ynganiad y P a’r Q wedi symud dros y canrifoedd.

[Gwenci Ddrwg]

Yn bersonol, ar ôl be dwi di astudio yn ystod fy nghyrsiau prifysgol mae'n debyg fod yr iaith Pictaidd fel ieithoedd Brythonaidd fodern, ond dwi'm yn sicr os dwi'n cytuno oherwydd clywais i ddim ddigon o wybodaeth am sut maen nhw wedi cyrraedd y gasgliad. Yn dechnegol, mae 'na rhai pobl sy'n dadlau roedd y Pictaidd ar yr ynys ers llawer mwy o flynyddoedd 'na'r bobl Geltaidd, felly pam ddylai'r iaith fod yn debyg iddynt yn y lle cyntaf (os ydy hynny'n wir wrth gwrs).

Yn bersonol, dwi'n mynd i awgrymau bod yr iaith Pictaidd yn iaith hollol gwahanol (ychydig fel Basgeg ac ati) sy wedi cael ei dylanwadu gan ieithoedd Geltaidd yn agos iddi, buasai hwn yn egluro pam dan ni'n gweld rhai tebygrwydd rhwng enwau lleoedd.

[Seonaidh/Sioni]

Euskera? Wel, dyma rywbeth i chi. O Ladin mae geiriau fel "niger", "noire", "negro", "nero" ayb; o Gelteg mae geiriau fel "du", "dubh" ayb; o'r Hen Almaeneg mae geiriau fel "Schwarz", "svaert", "zwaart" ac ati. O ble daeth y gair Saesneg "black"? Yn Euskera mae "beltza" yn golygu "du". Cyd-ddigwyddiad?

Serch hynny, 'does 'na ddim prawf, hyd yn oed, fod hen iaith yr Iberiaid yn perthyn i Euskera - er y tebyg yw bod hi. Mae ychydig o eiriau Euskera i'w cael yn y Gatalaneg, yn arbennig yn yr Aragones, ond mae mwy o lawer yn y Sbaeneg (hyd yn oed "izquierda" - "chwith"). Datblygodd Sbaeneg, yn gyntaf, yn Asturias, drws nesa i'r Wlad Basg.

Nid amhosibl ydy o fod rhyw iaith yn debyg i Euskera wedi cael ei harfer ym Mhrydain rywbryd. Ond mae'n ddigon posibl i ieithoedd holloll wahanol, wedi hen fynd i'r gwynt, yn cael eu harfer yma. Mae rhai sy'n dadlu dros iaith I-E, ond cyn-Geltaidd (neu, efallai, cyn i'r ieithoedd Celtaidd ffurfio cangen arbennig) ym Mhrydain. Y brif enghraifft, hyd am wn i, ydy'r enw "Strathnavern". Wel, mae "strath" yn ddigon Celtaidd (ystrad, sràth ac ati), ond credir i "navern" darddu o ryw wraidd I-E sy'n golygu "niwl" neu "cwmwl", "nebula" yn Lladin, efallai "nepal" (os cofia i'n iawn) yn Hen Saesneg. Hefyd, efallai, mynydd uchaf yr Alban - Beinn Nibheis - yn fwy tebyg i'r Lladin "nix-nivis" nag i'r Gymraeg "eira" neu'r Aeleg "sneachd". Ond, wrth gwrs, 'does dim prawf fod "Nibheis" yn golygu "eira", fel yn "Snaw Dun", hen enw Saesneg ar Yr Wyddfa.

Dywedais i o'r blaen fod hi'n bosibl i fwy nag un iaith, i fwy nag un math o iaith, yn cael ei harfer ymysg yr amryw Bictiaid. Mae'n bosibl fod pawb yn gywir i raddau, e.e. fod rhai o'r Pictiaid yn siarad P-Gelteg tebyg i iaith Gododdin, fod rhai yn siarad Q-Gelteg tebyg i iaith Dalriada, fod rhai yn siarad rhyw "Hen Gelteg" nad oedd yn debyg iawn i naill na'r llall, fod rhai yn siarad iaith I-E gyn-Gelteg ac fod rhai yn siarad iaith nad oedd I-E. Neu, wrth gwrs, efallai eu bod nhw i gyd yn siarad "Nynorsk"... Sut mae datrys hyn?

[Gwenci Ddrwg]

Euskera? Wel, dyma rywbeth i chi. O Ladin mae geiriau fel "niger", "noire", "negro", "nero" ayb; o Gelteg mae geiriau fel "du", "dubh" ayb; o'r Hen Almaeneg mae geiriau fel "Schwarz", "svaert", "zwaart" ac ati. O ble daeth y gair Saesneg "black"? Yn Euskera mae "beltza" yn golygu "du". Cyd-ddigwyddiad?

Serch hynny, 'does 'na ddim prawf, hyd yn oed, fod hen iaith yr Iberiaid yn perthyn i Euskera - er y tebyg yw bod hi. Mae ychydig o eiriau Euskera i'w cael yn y Gatalaneg, yn arbennig yn yr Aragones, ond mae mwy o lawer yn y Sbaeneg (hyd yn oed "izquierda" - "chwith"). Datblygodd Sbaeneg, yn gyntaf, yn Asturias, drws nesa i'r Wlad Basg.

Wel ym, pan ro'n in son am Fasgeg do'n i ddim yn rhy ddifrif amdani. Jest fel enghraifft o iaith arall heb gormod o gysylltau. Dwi eisiau dweud, yn syml iawn, nad oes gan yr iaith Pictaidd unrhyw cyswllt ieithol o gwbwl, hyd yn oed i Fasgeg. Sut bynnag mae'r ffaith yn dy neges cyntaf yn edrych yn ddiddorol go iawn, ond wel, eto mae cyd-ddigwyddiadau'n digwydd weithiau.